امیرکبیر و فصل جدید کتاب و ترجمه در ایران
به گزارش کادو دونی، اصفهان سه سال و سه ماه صدراعظمی برای مردی چون امیرکبیر بسنده بود تا نامش در خاطره ایرانی ها به یادگار بماند و دنیای اقداماتش از نسلی برای نسل دیگر روایت شود؛ دنیایی که نمی شود به آن قدم گذاشت و به آسانی از فعالیتهای وی در عرصه‌ی کتاب و ترجمه و نشر عبور کرد.
میرزا محمدتقی خان فراهانی، فرزند کربلایی قربان و فاطمه، ۱۹ دی ۱۱۸۵ شمسی در روستای هزاوه به دنیا آمد. بعد از ۴۵ سال عمر، به تاریخ ۲۰ دی ۱۲۳۰ شمسی در باغ فین کاشان جان او گرفته شد. او سه سال، یعنی از ۲۸ مهر ۱۲۲۷ تا ۲۲ آبان ۱۲۳۰ شمسی، صدارت کشورمان را به روزگار ناصری بر عهده داشت.
اقدامات بزرگ و کوچک امیرکبیر در مدت صدارت کوتاهش به هم پیوسته بود. به صورتی که باید گفت طرح او به منظور افزایش اقتدار و کار آمدی حکومت مرکزی و تغییر جایگاه ایران در حوزه بین الملل با اهداف آموزشی اش، چون تأسیس دارالفنون بی ارتباط نبود، اما آن چه وجود این مرکز یادگیری فنون و علوم را معنا و قوام می بخشید، حوزه ترجمه و نشر و کتاب بود.
اقدام دیگری که میتوان هم زمان با دارالفنون ذکر کرد و در رونق دنیای ترجمه و نشر و کتاب مؤثر دانست، بدون شک تأسیس اداره ترجمه است. این مرکز ترجمه به ریاست ادوارد برجیس از اهالی انگلستان اداره می شد. بخشی از فعالیت آن هم به ترجمه مقالات اختصاص داشت. این مقالات در واقع متونی بودند که از روزنامه های اروپایی، قلمرو عثمانی و دو سرزمین مصر و هند انتخاب می شد.
از ریشارخان فرانسوی تا میرزا ملکم اصفهانی
جامعه‌ی عصر امیرکبیر در حالی اداره ترجمه را بنا کرد و به برگردان متون خارجی نیاز داشت که کمتر کسی از بین خود ایرانی ها در جایگاه مترجم فعالیت می کرد. همین کاستی سبب شدتا نه فقط ادوارد برجیس، بلکه بنا بر نیاز زمانه از دیگر افراد خارجی، مانند ریشارخان فرانسوی و آندره نمساوی (اتریشی) هم برای همکاری در ترجمه دعوت شود.
نباید فراموش کرد که این مترجمان خارجی، تحت نظر و مورد اعتماد بودند، در واقع هرکسی نمی توانست به اداره‌ی ترجمه راه پیدا کنند. چنان که امیرکبیر یک مرتبه که برای یافتن مترجم مسلط به زبان روسی به دردسر افتاده بود، برای یافتن یک مترجم شایسته این گونه دستور داد: «یک نفر آدم حلال زاده ای که صرفه دولت را از دست ندهد و امین باشد [بیابید].»
با این همه، مملکت از مترجم ایرانی خالی نبود! گروهی از مترجمان کشورمان هم ایرانی ها مسیحی بودند که از بین آنها میرزا ملکم اصفهانی از ارامنه جلفا برایمان نامی آشنا است. دانشجویانی که در فرنگ درس و مشق آموخته بودند هم در اداره ترجمه فعالیت می کردند. درنهایت، برخی افراد هم بودند که فرنگ نرفته و درس خوانده ایران بودند، اما به دنیای مترجمی هم راه یافتند. یحیی خان، میرزا آقای تبریزی و میرزا محبعلی یکانلو ازجمله‌ی این افرادند.
ورود ۲۹۳ جلد کتاب به ایران
هم زمان با برگردان متون مختلف، به منظور جمع آوری کتاب هایی در موضوعات مختلف و از نقاط دور و نزدیک دنیا تلاش شد. در همین دوران سه سال و سه ماه صدارت امیرکبیر فقط در یک نوبت، ۲۹۳ جلد کتاب از فرانسه به کشور وارد شد؛ مساله ای که به باور مورخان با عنایت به روزگار خود اهمیت و ارزش وافری دارد.
ازجمله‌ی آن کتاب ها میتوان به «فضلای فرانسه»، «احکام دولت فرانسه نسبت به صنعتکاران»، «زراعت از قرار علم طبیعی»، «ساختن چوب و امارت کشتی» و «عمل معادن و کارکنان آن» اشاره نمود. به صورت کلی، این کتاب های وارد و ترجمه شده در کشور به موضوع هایی چون علوم طبیعی، صنعت، سیاست و قوانین، تربیت حیوانات اهلی و خانگی و پزشکی نظر داشت.
میرزا حسن و نقشه‌ی جغرافیایی اصفهان
از میان اقدامات امیرکبیر اساسا چاپ «روزنامه‌ی وقایع اتفاقیه» از دیر باز و بین نسل های مختلف مشهورتر بوده است، اما در کنار آن و هم ترجمه و انتشار کتاب های متعدد که بخشی از آن ذکر شد، باید از نشر انواع نقشه هم یاد کرد. فلوغون رفائیل انگلیسی ازجمله محقق هایی بود که امیرکبیر امر تهیه‌ی نقشه را به او سپرد.
رفائیل به غیراز این که به چاپ یک کتاب در رابطه با جغرافیای عمومی موفق شد، به دستور صدراعظم نقشه جهان را هم در ۲۵ قطعه تهیه و منتشر نمود که به اسم «رفایلی» شهرت یافت. به جز نقشه دنیا، نقشه هایی از کشورمان ایران و ایالات مختلف آن هم تهیه شد که در نوع خود جدید و کاربردی بودند.
یکی از آن نقشه ها به همت میرزا حسن نامی تهیه شد. او از جانب امیرکبیر دستور یافت که به اصفهان برود و نقشه آن ایالات را بکشد. امیرکبیر قبل از اعزام میرزا حسن به اصفهان به نایب الحکومه این ایالت چنین نوشت: «آن عالیجاه قدغن نماید منزل مناسبی به سبب مشارالیه معین نمایند که آمدوشد زیاد نداشته باشد، و به فراغت مشغول کار گردد. و هم در صورتیکه محتاج به شخص بلدی باشد که نقشه‌ی اصفهان و متعلقات آنرا بکشد، البته مضایقه نکرده، آدم بلدی تعیین نماید که با مشارالیه گردش کند. و از بابت اخراجات و سیورسات او قرار است که ماهی بیست تومان به مشارالیه برسد.» بعدها که این نقشه تهیه شد، امیرکبیر طی نامه ای دیگر آنرا رضایت بخش دانست و اظهار داشت که باید برای تمام ایران چنین نقشه ای تهیه شود.
سه سال و سه ماه صدراعظمی برای مردی چون امیرکبیر بسنده بود که بتواند فصلی نو در قلمرو ترجمه و نشر کتاب آغاز کند و دنیای جدیدی را پیش روی نخبگان و حتی عموم مردم قرار دهد. این که اقدامات اخیر امیرکبیر بر توسعه علوم و معرفت عصر وی اثرگذار بود تردیدی نیست؛ با این وجود شاید بتوان تأثیرات عمیق تر آنرا در روزگار بعد از امیرکبیر و از مسیر جنبش مشروطه، تأسیس مدارس نو و گسترش بیشتر از پیش ترجمه و نشر و کتابت یافت.
مرجع
اقبال آشتیانی، عباس (۱۳۹۰)، «میرزا تقی خان امیرکبیر»، تهران: نگاه.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب